Aandacht voor Aandachtssoorten

In het nieuwe Nederlandse natuurbeleid krijgt biodiversiteit momenteel veel aandacht. Daarin voorop staan diersoorten die het vooral moeilijk hebben en een graadmeter vormen voor de gezondheid van ons milieu en de ecologie die daarin een belangrijke rol speelt. Met versterkende en beschermende maatregelen kan al snel veel gedaan worden om deze en andere soorten een beter leven te geven; en daarmee tegelijkertijd onze leefomgeving weer nieuw leven in te blazen.

Hier allereerst aandacht voor de huismus als snel over het hoofd geziene vogel- en ecologische gidssoort, die dichtbij bij ons in het stedelijke voorkomt maar nog een onzekere status heeft door velerlei milieuveranderingen, waaronder snelle verstedelijking.

De huismus

Iedereen kent wel de huismus, dat tjilpende roodbruine tot vaal gekleurde vogeltje dat vaak in groepjes in de dorpen, parken en op boerenerven leeft. Wat lang niet iedereen weet is dat dit vinkje van het oude platteland het op veel plaatsen moeilijk heeft gekregen in het sterk moderniserende Nederland. Er is zelfs sprake van achteruitgang. Toch kunnen we deze vogel een handje helpen er weer bovenop te komen of om er voor te zorgen dat ze het in stedelijk milieu weer duurzaam beter kunnen krijgen.

De sociale huismus leeft en plant zich voort in kolonies. De vogel bouwt zijn nesten van grasslierten en ander materiaal (zoals paardenhaar, stofjes en papiersnippers) bij voorkeur op plekken in gebouwen, zoals bijvoorbeeld onder de dakpannen. Dat laatste vindt niet iedereen leuk en daarom zijn er ook veel nestplaatsen verloren gegaan door afschermende maatregelen. Ook heeft het bouwbesluit van 2003 er voor gezorgd dat er vrijwel geen dier meer in moderne gebouwen naar binnen kan. Een goed alternatief is het aanbieden van speciale nestkasten of zogenaamde ‘mussenviden’.

Voedsel is naast nestgelegenheid van groot belang. Dit betekent dat de mussen voedsel jaarrond en dicht bij de nestlocaties in ruime mate bij elkaar moeten kunnen scharrelen. Huismussen zijn namelijk zeer honkvast en gebonden aan hun relatief kleine leefgebieden, zoals een groot erf of een straat in een woonwijk. Ze leven vooral van zaden, boomknoppen en ook wel van insecten (waaronder muggen en vliegen; en insecten die schadelijk zijn voor fruitbomen).  Voedselresten van de mens op straat versmaden ze niet, hoewel dat lang niet altijd goed voor ze is.

De nabijheid van water, bijvoorbeeld een vogelbad of vijver vormt een sterk pré.

Naast huisvesting en voedsel is nabijgelegen dekking van groot belang. Mussen schuilen of roesten graag met elkaar in struiken en doen dat bijvoorbeeld graag op vaste plekken zoals in een goed ontwikkelde haagbeukenhaag. Dit geeft ze bescherming tegen hun voornaamste vijanden zoals huiskatten en roofvogels als de sperwer. De nestplaatsen liggen vlakbij de roestplaats een worden ook wel gebruikt als schuilplaats in de winter of bij aanhoudend koud weer.

Habitat versterkende maatregelen voor huismussen

Bij nieuw aanbod of de verliescompensatie van bestaande nestplaatsen, zoals bij de onvermijdelijke afbreuk van een gebouw gelden de volgende randvoorwaarden voor succes.

Aangezien meerdere mussen sociaal samenleven  en broeden volstaat het aanbieden van een enkele nestplaats niet. Zogenaamde combinatie mussenkasten of mussenviden kunnen hiervoor kansrijk worden ingezet. Deze komen meestal standaard met aanbod van drie nestplaatsen. Om een grotere kolonie te bedienen zijn dan ook meerdere van deze kasten naar keuze en ambitie nodig. Meer is altijd beter en dan valt te denken aan het aanbieden van een ‘mussenflat’ of grotere nestkast met aanbod van meer kraamkamers.

De kasten te koop bij verscheidene leveranciers variëren in duurzaamheid en plaatsingsmogelijkheid. Zo zijn er aan de muur te hangen houten nestkasten, maar ook duurzamer in de muur te metselen neststenen die al snel an langdurig door de mussen worden benut (zie voorbeeld navolgend).

Wanneer mussen niet welkom zijn in dakranden, kan als alternatief een zogenaamde vogelvriendelijke vogelschroot worden geplaatst.

Zaak is wel dat de nestkasten op de juiste plek worden geplaatst, liefst op of aan de luwe kant van een gebouw. Namelijk daar met de minste windinvloeden en waar het ’s middags sneller afkoelt en ’s morgens na een koude nacht snel opwarmt. Meestal is dit meest gunstig wanneer de kast op het oosten of zuidoosten is gericht. De plaatsingshoogte is ook van belang op hoogte van minimaal twee meter. Dit beschermt tegen grondroofdieren en de plaatsing dient veilig op afstand van de klimwegen van katten en steenmarters te zijn (bijvoorbeeld niet tegen muren met diepe voegen of bij klimop).

Zorg naast nestgelegenheid ook voor voedsel en beschutting

Het dieet van de huismus bestaat hoofdzakelijk uit zaden van diverse grassen en kruiden, waaronder die van aantrekkelijke wilde inheemse planten als Ambrosia, kaardebol, cichorei en teunisbloem. Daarnaast ook gewassen en kruiden zoals boekweit en zonnebloem. Op de standplaats toegesneden zaadmengels van blijvende inheemse en zaadzettende wilde planten verdienen de voorkeur. Ook omdat ze aantrekkelijk kunnen zijn voor andere dieren, waaronder bijzondere bijen en vlinders. De firma Cruydthoek uit Nijeberkoop van dienst zijn met advies over de juiste zaadmengels met zaadzetting ook goed voor mussen en andere vinkachtigen.

Het laten staan van onkruiden en met name grassen die zaden produceren helpt de huismus ook. Zo ontstaat een zekere balans in onkruidengroei, in toom gehouden door huismussen en andere wilde dieren. Het planten van fruitbomen en struikbomen waaronder hazelaar, meidoorn en Gelderse roos is ook goed voor de huismus, niet alleen als voedselplant maar ook als roestplaats en en beschuttende vegetatie.

Bescherming van de huismus

De huismus is in Nederland een strikt beschermde vogelsoort waarvan de nestplaatsen jaarrond zijn beschermd. Dit betekent dat zorg moet worden genomen voor bestaande nestplaatsen met leefgebied er direct omheen. Voor ingrepen of transformaties op erven met nadelige invloed op de leefvoorzieningen van de huismus en andere beschermde soorten geldt een toetsing aan de Wet natuurbescherming middels de Omgevingsvergunning. Hiervoor is het Kennisdocument Huismus van BIJ12 opgesteld.

EcoNatura voert onderzoek naar het voorkomen van de huismus en beschermingsmaatregelen volgens ornithologisch gestandaardiseerde werkwijze en op systeem-ecologische leest. →Meer informatie of een offerte-aanvraag.

Rewilding als effectieve methode voor duurzaam herstel van biodiversiteit

Sinds het Millenium werkt EcoNatura aan meer verwildering van onze natuur op verscheidene schaalniveaus en fronten. Dit is geïnspireerd op de oorspronkelijke Noord-Amerikaanse school van (re)wilding met Prof. Michael Soulé en Reed Noss als grondleggers met visie gepubliceerd in Wild Earth in 1998.

Middels de Nederlandse Rewilding Foundation heeft dat werk geleid tot de stichting van een werkgroep of Rewilding Thematic Group binnen de Commission for Ecosystem Management (CEM). Deze werkgroep bestaat uit wetenschappers uit de hele Wereld met advocatuur voor rewilding als nieuwe en meer integrale natuurbeschermingsbeweging die ook een brede maatschappelijke doorwerking doormaakt.

Rewilding gaat verder dan het louter verwezenlijken van biodiversiteitversterking als som der delen en werkt aan het op holistische wijze borgen en herstellen van meer grootschalige en verbonden ecosystemen. Hierin krijgen belangrijke ecologische processen en toestanden weer functie en ruimte door onder meer het eerherstel van sleutelsoorten, waaronder bijvoorbeeld de wolf maar ook insecten als de honingbij. De IUCN Rewilding groep combineert de kennis en ervaringen van vooraanstaande onderzoekers op het terrein van de conservation biology voor wezenlijke ecologisch maatschappelijke verandering voor een betere wereld.

EcoNatura draagt met visie en wetenschap van de systeem-ecologie bij aan de voortgang van rewilding als nieuw paradigma voor natuurbeschermingsonderzoek gericht op herstel van de biosfeer met effectieve impact tegen klimaatverandering en voor een betere ecologische samenleving. De verwezenlijking van een groot beschermd Natura 2000 gebied in de Roemeense Karpaten is een van de grotere rewilding successen van het werk van EcoNatura en middels de Rewilding Foundation.

Wolves Incorporated met veldonderzoek naar herstel van de ecologische rol van wolven in ons cultuurlandschap en duurzaam samenleven met mensen is een van de specifieke projecten waaraan EcoNatura momenteel werkt.

EcoNatura voert sinds 2016 onderzoek uit naar de spontane rewilding met wolven in het moderne cultuurlandschap van laag Noordwest-Europa. Hiermee wordt, naast detailaspecten van de wolvenecologie, gekeken naar landschapsecologische eigenschappen voor meer en duurzamere vestiging van wolvenroedels in Nederland. Tot dusver komt hieruit naar voren dat de uitgestrektere semi-natuurlijke landschappen met overvloed aan prooidieren veel gunstiger vestigingsmogelijkheden aan de groeiende wolvenpopulatie in West-Nedersaksen bieden dan in het naastgelegen technogenere Oost-Nederland.

Primair van belang voor wolven in groepsverband is het naast reeën kunnen leven van grote hoefdieren, waaronder dam- of edelhert en everzwijn als meer voedzame prooidieren. Secundair van belang is de beschikbaarheid van rust- of kerngebieden met zo weinig mogelijk menselijke invloed, binnen een groter territoriaal leef- en jachtgebied (systeem wolf).

Het ontbreken van deze randvoorwaarden en de landelijke handhaving van de nulstand zal de vestiging van wolven beperken tot het Veluwe Massief. Elders in Nederland zal men toekomstig conflicterend meer te maken krijgen met wandelwolven of lone wolves, die respectievelijk een regio snel doortrekken of een tijdlang in grotere bosgebieden verblijven om daarna elders in de buurlanden te vestigen door een gebrek aan voldoende prooidieren noodzakelijk voor roedelformatie. Verwildering van het platteland in Oost-Nederland, met West-Nedersaksen als ecologische referentie, is essentieel om een grotere wolvenpopulatie in Nederland duurzaam te kunnen accommoderen en conflicten zoveel mogelijk te minimaliseren.

De voorlopige bevindingen worden momenteel uitgebreider in een artikel en in een nieuw wolvenboek beschreven.

EcoNatura maakte in opdracht van Rijkwaterstaat een ecologisch werkprotocol voor een riettransplantatie op twee locaties langs het Gooimeer bij Huizen. Dit als onderdeel van een ecologische effectenbeoordeling in het licht van de Wet natuurbescherming.

Het voor een surfclub verwijderde rietland wordt als zode voor rietkraag herstel langs de Pier van Huizen geïmplanteerd. Dit moet voor meer ecologische buffer tegen de recreatieve bedrijvigheid op de pier en als robuuster habitat voor water- en rietvogels gaan zorgen. Het succes van de rietaanplant is afhankelijk van een natuurlijke waterdynamiek en bescherming tegen ganzenvraat.

Natuurtoets met zwarte specht

In verband met een kleine ruimtelijke ontwikkeling zou volgens de opdrachtgever mogelijk een zwarte specht in de weg kunnen zitten. Deze heimelijke specht vormt een van de Instandhoudingsdoelen van het Natura 2000 gebied Veluwe. De zwarte specht wordt tegenwoordig bedreigd door vermesting en verzuring als gevolg van stikstofdepositie. Dit is nadelig voor het stapelvoedsel van de specht; namelijk rode bosmieren.

Binnen de beperkte invloedsfeer van de recreatieve ontwikkeling is gekeken naar het voorkomen van de zwarte specht. Deze werd tijdens het ecologische quickscan onderzoek met Natuurtoetssnel gevonden, maar bleek op ruime afstand een nestboom in gebruik te hebben. Zwarte spechten hakken met indrukwekkend geroffel elk jaar een nieuwe nestholte, met een voorkeur voor beuken met weinig zijtakken onder de kroon. De verlaten nesten worden dankbaar in gebruik genomen door andere bosdieren, waaronder de boommarter, holenduif en bosuil. De zwarte specht binnen het onderzoeksgebied had midden mei een nest met twee jongen, die stiekem van een afstand vastgelegd konden worden.

Eind goed al goed, want goed gemotiveerd of ecologisch onderbouwd kon het duurzame recreatieve project een groen licht krijgen.

Boommarteronderzoek

Sinds 2010 volgt EcoNatura de populatieontwikkeling van de boommarter op de landgoederen rondom Deventer (Salland). Deze ontwikkeling is spectaculair te noemen. Waar het in het begin nog ging om enkele koloniserende individuen die kenbaar werden als verkeersslachtoffer en later met behulp van cameravallen, valt nu te spreken van hervestiging van boommarters in elk bos van formaat. Tevens is nu al enkele jaren sprake van een voortplantende deelpopulatie.

De succesvolle terugkeer van de boommarter in de regio – net als elders in Nederland – heeft waarschijnlijk te maken met een combinatie van bevorderende factoren, waaronder wettelijke bescherming, het ouder worden van de bossen met aanbod aan nestholten en klimaatverandering. Dat laatste zorgt voor meer aanwas en overleving van boommarters en hun prooidieren; waaronder woel- en bosmuizen; hoewel langdurige droogte mogelijk ook parten kan gaan spelen. Niet alleen de boommarter, maar ook de steenmarter en andere mesocarnivoren hebben baat gehad bij de voorgenoemde factoren. Boommarter en steenmarter, met vergelijkbare leefwijze, blijken als vermoedelijke concurrenten, ook goed samen te kunnen leven in de huidige ecologische toestand van het landschap. De steenmarter heeft naast een landelijke leefwijze ook een stedelijke, terwijl de boommarter het stedelijke gebied vooralsnog vermijdt, maar wel in groene randen kan voorkomen.

Boommarters maken voor hun rust- en voortplantingsplaatsen liefst gebruik van boomholten in loofbomen; gemaakt door spechten of als rottingsholten. Daarnaast worden ook wel verlaten roofvogelhorsten, takkenstructuren en grondholen gebruikt (bijvoorbeeld een verlaten dassenhol). Voortplanting met de geboorte van jongen vind in het voorjaar plaats en omstreeks midden juni gaan de jongen met hun moeder (het moertje) uitgebreid buiten de geboorteplaats op weg naar onafhankelijkheid.

Voor meer informatie over boommarters en onderzoek bezoek de website van de Werkgroep Boommarter Nederland.

Voor informatie over andere marters is de website van de Werkgroep Kleine Marters zeer de moeite waard.

In opdracht van Habitat Advocaten & Juristen is onderzoek gedaan naar de betekenis van bevers en hun leefgebied in gebied Stadsblokken bij Arnhem. Het onderzoek geschiedde op basis van sporenonderzoek, observatie en consultatie van lokale deskundigen. De resultaten tonen aan dat een beverfamilie binnen het plangebied is gevestigd. De dieren maken ruim van het gebied gebruik als voedselgebied en als toevluchtsoord bij hoogwater.

Het onderzoek leverde ook verrassende nieuwe inzichten op in gedrag en ecologie van bevers in een stedelijk milieu en in de omgeving van mensen.

De habitatvoorwaarden voor de bever als strikt beschermde diersoort en doelsoort van het Gelders Natuurnetwerk (Gelderse Poort Noord) conflicteren met de planvorming voor gebied Stadsblokken, waarin nieuwe woningen, horeca en recreatiefaciliteiten uitgebreid door het gebied heen voor ogen staan. Het gebied fungeert in huidige toestand als natuuroase langs de Rijn tussen de stedelijke zones van Arnhem in, met naast de bevers ook andere beschermde soorten; waaronder de bunzing en ijsvogel.

In opdracht van Cabiner BV voerde EcoNatura op verscheidene locaties in Drenthe ecologisch onderzoek uit naar de mogelijkheden voor de low ecological impact plaatsing van enkele zeer verspreide cabins of ’tiny houses’ in natuurgebieden. Deze huisjes voor een afgelegen en off-the-grid natuurbeleving  of ‘wilderness experience’  worden in samenwerking met terrein beherende organisaties geëxploiteerd; in dit geval Staatsbosbeheer.

Deze nieuwe vorm van kleinschalige en verspreide natuurrecreatie wordt onderzocht als alternatief voor geconcentreerde accommodatie, zoals een natuurcamping. Op de locaties is middels een onafhankelijke ecologische beoordeling gekeken of hier geen verstoringsgevoelige natuurwaarden in het geding zijn, in aanvulling op onderzoek door Staatsbosbeheer. Hieruit blijkt dat het dierenleven zich snel aanpast en de cabins met rustige bewoning voor lief nemen; waaronder dassen, marters, vossen en reeën.

EcoNatura mocht bij wijze van proef in een van de nieuwe “Cabiners” overnachten. Een aanrader voor wie rust in de Nederlandse natuur wil beleven.

Econatura behandelt uiteenlopende cases in ecologische beoordelingen. Recent zijn een aantal filmlocaties voor de film Slag om de Schelde middels een Natuurtoets onderzocht naar de ecologische effecten van kortstondige open air filmsets (gevechtsscenes) in en aan beschermde natuurgebieden (Natura 2000) in Zeeland. Daaruit bleek dat in principe veel aan activiteiten mogelijk is mits in goede banen geleid en mitigatie met oog voor de ruimtelijke en temporele bewegingen van dieren, in dit geval Instandhoudingsdoelen, waaronder watervogels, slechtvalk en zeehonden. Dit heeft met een verkennende Voortoets tot groen licht van de filmopnamen geleid.